Subak

Saking Wikipédia
Uma ring Jatiluwih, Tabanan, Bali.

Subak inggih punika tata cara ngedum toya (sistem pengairan) sajeroning uma ring Bali, Indonésia sané madasar antuk Tri Hita Karana. Subak pinaka sistem irigasi krama Bali metu saking polah-palih budaya miwah Agama Hindu, punika awinan subak sujatinyané mawiwit saking ajah-ajahan agama Hindu.[1][2]

Swagina subak sané utama inggih punika ngedum toya ring uma. Ring sajeroning nglaksanayang swadharma inucap, wénten makudang-kudang parikrama krama subak, sakadi: nabdabin kawéntenan tukad, telabahan miwah jelinjingan, ngatur galah miwah tata cara pangeduman toya, ngatur paduman memadi utawi maabian jukut, miwah nglaksanayang parikrama upacara. Parikrama subak madasar antuk hukum adat utawi awig-awig inggih punika hukum sané tumbuh tur nglimbak ring kahuripan krama Bali utaminyané krama Hindu.

Subak dados silih tunggil hukum adat ring Bali sane maduwe sifat sosioagraris religius sane sampun wenten saking rihin lan ngalimbak pinaka organisasi ring widang pengusaha tanah utawi perairan. Subak madue tatiga komponen, luire; fisik, sistem sosial, nilai budaya.

Lelintihan[uah | uah wit]

Kawéntenan subak ring Bali prasida kawacen ring makudang-kudang Prasasti, Minakadi Prasasti Sukawana, Prasasti Trunyan, Prasasti Raja Purana dan Prasasti Bebetin. Ring Prasasti Trunyan kabaosang ring warsa 881 masehi sampun kauningang parinama makaraser sané maarti pekaséh utawi anak sané mangurusang pahpahan toya ring carik. Ring warsa 882 masehi kasurat ring prasati Sukawana indik parinama huma (uma), perlak (tegalan) miwah undagi pengarung[3]. Parinama subak sujatinyané mawit saking kruna "kasuwakan‟, indike puniki kabaosang ring daging prasasti pandak badung warsa 1071 masehi.[1]

Wangunan Irigasi[uah | uah wit]

jaringan irigasi subak madué sekancan wangunan toya minakadi:

  1. Empelan (bangunan pengambilan utama utawi freeintake) kajangkepin langki utawi tanjerig (pembatas aliran banjir).
  2. Telabah sané kajangkepin antuk wangunan pajangkep minakadi abangan (talang), telepus (siphon), petaku (terjunan), pekiyuh (peluap samping)
  3. Aungan (terowongan) sané kajangkepin antuk song udara miwah song kontrol, yéning song punika kagenahin bah (datar) kawastanin calung yéning majujuk kawastanin bindu.
  4. Tembuku sané kaangen mahpah toya, wénten soroh tembuku minakadi tembuku aya (wangunan bagi utama), tembuku pemaron (wangunan bagi), tembuku daanan (wangunan sadap), tembuku pengalapan (wangunan pemagi ring uma).
  5. Wangunan irigasi saking tembuku pemaron kawastanin telabah pemaron (saluran sekunder), miwah saluran irigasi saking tembuku daanan (bangunan sadap) ke uma kawastanin telabah daanan (saluran tersier).
  6. Telabah pengutangan (saluran pembuangan) inggih punika saluran irigasi sané kaangen ngutang toya sané lebih saking uma kaalirang mawali ka pangkung.

Museum[uah | uah wit]

Museum Subak kaadegang duk warsa 1981 ring Kabupatén Tabanan.

Komponen[uah | uah wit]

No Soroh Komponen Subak Wagian
1 Fisik Prasarana, Sarana Subak
2 Sistem Sosial Pengelolaan dari komponen fisik
3 Nilai Budaya Norma-norma, hukum, dan aturan-aturan khusus

Landasan Filosofis[uah | uah wit]

Subak maduwe landasan filosofis inggih punika Tri Hita Karana (Tiga hubungan yang harmonis), sane mengajawantah ka tigang unsur, inggih punika;

  1. Unsur Parhayangan, inggih punika marupa wanguan suci utawi pura Subak kanggen nyihnayang bakti ring Ida Shang Hyang Widhi,
  2. Unsur Pawongan, inggih punika hubungan ring sesamen manusane sane sida adung bilih-bilih ring krama Subak,
  3. Unsur Palemahan, inggih punika unsur fisik Subak mwah sarana lan prasarana Subak.

Struktur Kepengurusan[uah | uah wit]

Struktur kepengurusan Subak sujatine mabina-bina manut genah lan krama sane ngempon lan nyokong Subak punika soang-soang. Struktur pengrembe angewerat umune, Luire; Pekaseh (Kepala Subak), Penyarikan (Juru tulis), Kesinioman (Juru arah).

Tata Organisasi[uah | uah wit]

Status keanggotaan Subak kabinayang olih tigang kategori;

  1. Krama Ngarep inggih punika krama subak sane ngalaksanayang ayahan utawi kewajiban penuh.
  2. Krama Pengoot inggih punika anggota pasif, krama sane nenten nyalanang ayahan sekadi krama pengarep, lumrah krama pangoot naur anake sane sida nandur genah ayahane
  3. Kerama Leluputan utawi anggota kehormatan inggih punika krama Subak sane nenten madue kewajiban khusus, riantukan sampun pinaka sang angewerat ring subak, sekadi; pemangku, lan pekaseh subak.

Ritus Pola Tanam[uah | uah wit]

Sistem pola tanan wenten kakalih, inggih punika; tulak sumur mwah kerta masa. Tulak Sumur inggih punika pamargi pola tanam sane nenten wenten kaiket antuk galah, krama Subak margiang parikrama nenten wenten sane ngiket, sekadi kramane ring Subak sane nandur padi, wenten taler padi kramane sane sampun nguning.

Wenten taler pola tanam Kertamasa inggih punika pola tanam sane kamargiang sibarengan rinng Subak.Yaning kawentenan toyane ring Subak, akeh tur nyadia kaanggen nyalanang pola tanam puniki, majanten sampun kramane sida margiang kertamasa.

Yaning toyane nenten akeh anggen nyalanang pola tanam ring Subak, kalaksanayang raris sistem nyorog utawi pengelolaan lahan magilir ngawit saking hulu, baong, ngantos teben.

Upacara ring Subak[uah | uah wit]

Makuweh baga-baga upacara sane kalaksanayang ring Subak, wenten sane kamargiang niri-niri utawi newek, wenten taler sinarengan. Upacara sane kalaksanayang niri utawi newek inggih punika:

  1. Ngendak, Upacara rikalaning sampun ngawit membajak,
  2. Ngurit, Upacara rikalaning nandur bibit utawi nyemai,
  3. Nandur, Upacara nandur padi
  4. Biyukukung, Rikalaning padi sampun mabuah,
  5. Ngulapin, Rikalaning sampun menuai,
  6. Mantenin, Rikalaning padi sampun kasimpen ring lumbung. Upacara sane kamargiang sinarengan; Mendak toya, Nampeh rare, Nampeh nyungsung, Nedub utawi nanggluk merana miwah Odalan.
    1. Mendak Toya, Upacara sane makta toya ka sawah, upacara puniki kamargiang ring Pura Besakih, Pura Batur, dan Pura Ulun Danu nyabran sasih ka enem (sasih Desember)
    2. Nampeh Rare, Upacara mapekeling padi rikalaning mayusa 14 dina, padi kasiratin toya sane pinaka niyasa mangdane padi sida subur.
    3. Nampeh Nyungsung, Upacara sane mapakeling yusa padine 42 dina, rikalaning padine sampun mabunga, kaniyasayang antuk nirtain toya ring Subak.
    4. Neduh utawi Nangluk Merana, Upacara sane pinaka sarana ngilangang marana utawi hama. Mangdane padi nenten katiba olih marana.
    5. Odalan, Upacara puniki kamargiang nyabran 210 dina.

Soroh Pura[uah | uah wit]

Soroh Pura Subak inggih punika; Pura Empelan sane magenah ring areal bendungan. Sane kaanggen genah ngaturang bhakti ring warga Subak. Wenten taler Pura Ulum Suwi sane magenah ring hulu subak soang-soang. Sanggah Catu, sane magenah ring hulu Subak kramane soang-soang.

Lis subak[uah | uah wit]

Lis subak manut ring soang-soang kabupatén miwah kota ring Bali.

Wit Dana[uah | uah wit]

Dana utawi jinah subak rauh saking iuran taler penganggti (denda) sane kakeniang olih krama Subak napi ke wenten paungu atur utawi larangan sane kalaksanayang olihg krama subak. Wenten taler dana sane mawiwit saking pemerintah, yaning akeh masisa danane punika kanggen Khas Subak.[4]

Galeri[uah | uah wit]


Pustaka[uah | uah wit]

  1. 1,0 1,1 Sirtha, Nyoman (2008). Subak: Konsep Pertanian Religius Perspektif Hukum, Budaya dan Agama Hindu. Surabaya: Paramita. p. 1.
  2. Srie Saadah Utomo (editor), Fadjria Novari Manan, Sindu Galba (1989). Sistem Subak di Bali. http://repositori.kemdikbud.go.id/7528/1/SISTEM%20SUBAK%20DI%20BALI.pdf: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan Direktorat Jenderal Kebudayaan Direktorat Sejarah dan Nilai Tradisional Proyek Inventarisasi dan Pembinaan Nilai-Nilai Budaya.CS1 maint: extra text: authors list (link) CS1 maint: location (link)
  3. Purwita, Ida Bagus Putu. 1997. “KajianSejarah Subak di Bali”. Dalam Pitana (Ed). Subak Sistem Irigasi Tradisional di BaliSebuah Canangsari. (hlm. 33-48). Denpasar:Upada Sastra.
  4. I Nyoman Sirtha, S.H., MS, Prof. DR. (2008). SUBAK: Konsep Pertanian Religius Perpesktif Hukum, Budaya, dan Agama Hindu. Surabaya: Paramita. pp. Denpasar. ISBN 478-979-722-491-2 Check |isbn= value: invalid prefix (help).CS1 maint: multiple names: authors list (link)