Paribasa

Saking Wikipédia


Basita Paribasa inggih punika basa rerasmen wiadin panglengut basa. Kanggén panglengut basa sajeroning mabebaosan kalih magegonjakan, sajeroning basa pakraman wiadin basa pasawitrayan. Seosan ring punika, Sang Kawi sané sampun wibuhing Basa Basita, tan mari ngunggahang Basitha Paribasa puniki, sakadi Uperenga miwah Pralambang, sané makardi lengut kakawian punika.[1] Manut Tinggen Basita Paribasa punika teges ipun basa rinengga, punika dados rerasmén wiadin panglengut basa, ri kala mabebaosan kalih magegonjakan, taler anggén pasimakraman. Basa rinengga punika, sakadi piranti pacang ngamedalang dafing pakayunan kalih pangarsa, nganggé rerengan wiadin sesemon indik kahanan kalih laksanan jadma, sané kaimbangang ring laksana kalih kahanan barang wiadin buron[2]. Sané ngranjing Basita Paribasa minakadi:

Basa Jumbuh[uah | uah wit]

Basa Jumbuh inggih punika kruna basa sané kasub kaangen olih sang sané madué abah jumbuh utawi nguni jun. Cecirennyane marupa kruna "madak", sakadi:

  • "Meme jani mara ya sukat I Madé malayar ngreneb umahne.", "Madak ja tiang pang énggal sugih."
  • "Pianak tiange belog, okan ragane wau ja dueg san ring sekolahan", "Madak, pianak tiange lulus ngrereh universitas!"

Bladbadan[uah | uah wit]

Bladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sané sampun kalampahan riin. Babad taler maarti abas wiadin basang kebo, banténg, utawi kambing. Sasampun polih seselan "el", pangiring "an" miwah kaduipurwayang dados bebladbadan sané mateges kruna bebasan, kaanggén papiringan, saha madué purwakanti (masajak).

Bladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunané sané pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunané sané kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)", sakadi sampiran, sané ngawangun purwakanti (sajak), krunané sané kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi:

  1. Giing (bantang): majempong bébék,
  2. Artos sujati (bebasanipun): jambul,
  3. Artos paribasa: ngambul.

Dadosné kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna "ngambul".

Bladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan jadma, ring asapunapiné sada pedas suksmanipun. Kewanten yéning anake mabladbadan, artinipun sané sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring artinipun.[3]

Cecangkitan[uah | uah wit]

Cecangkitan puniki lengkara sané nginter artinipun. Katahipun cecangkitan puniki, kaucapang ri kala magegonjakan. Ring asapunapine wénten taler anggéna melog-melog timpal.[4] Ring asapunapinné anggéna melog-melog anak sané tambet wiadin anggéna nyingidang kaiwangan wiadin kacorahan, ring anaké sané déréng resep ring tetuek lengkara cecangkitan.[5]

Cecangkriman[uah | uah wit]

Cecangkriman inggih punika cacimpedan sané mabentuk lagu utawi tembang. Biasané ngangge tembang madya utawi pupuh. Umumné ngangge Pupuh Pucung. Minab wénten sametin sané durung polih ngwacen indik cacimpedan, dados driki malih wacen ring artikel tiang indik Cacimpedan. Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh, niki link né artikel indik Geguritan Utawi Tembang Pupuh.[6]

Cecimpedan[uah | uah wit]

Cecimpedan (Basa Indonésia: Teka-Teki) inggih puniki anggén pangulir budi, ri kala magagonjakan utawi macanda. Linggaipun: "cimped", artinipun: bade (takeh), polih pangiring "an", dados: cimpedan, raris kaduipurwayang, dados: "cacimpedan", artinipun: bade-badean. Cecimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah, kariinin antuk lengkara pitaken: Apake......? Ring sor puniki wantah imba utawi conto cacimpedan.[7]

Peparikan[uah | uah wit]

Peparikan pateh sakadi wewangsalan, kewanten binanipun wewangsalan punika wantah kalih palet (carik), yéning peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu bait), taler mawirama miwah mapurwakanti. Peparikan puniki pateh sakadi "madah" ring kasusastran Indonésia. Yéning sihang ipun minab sakadi "Pantun", antuk "ri", punika sering masilur dados "ntun", sakadi; sari, dados= santun. Peparikan, kruna lingganipun "parik", artinipun; awi (karang), polih pangiring "an" dados parikan, kadwipurwayang dados: peparikan, artinipun: awi-awian utwai reragragan.

Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma, kawangun antuk lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sané riinan kalih carik dados "sampiran", lengkarane pungkuran sané kalih carik dados arti sejatine, saha mawirama purwakanti, (a-b, a-b).[8]

Pepindan[uah | uah wit]

Pepindan punika pateh sakadi sesawangan, kewanten binanipun papindan kruna punika polih "anu suara", yéning sesawangan karahini antuk kruna: buka, kadi, luir, waluya kadi, upami:

  1. Papindan: Alise medon intaran.
  2. Sesawangan: Alise buka (kadi, luir) don intaran.

Wangun papindan sumaih ring sesawangan, miwah sesemon, sakéwanten papindan nganggén anusuara. Papindan, tegesipun: gegambaran buka, yéning imbangang pateh sakadi: mirib tekén........, upami: papindan kedis, tegesnyané: wangun gambaré mirib kedis. Mapinda sedih, tegesnyané mirip buka anaké sedih.[9]

Raos Ngempelin[uah | uah wit]

Raos ngémpélin inggih punika silih tunggil soroh paribasa indik kruna sané dempét, tegesipun: kruna sané asiki maarti kakalih, sané asiki maarti sujati, sané asiki artinipun ngintar. Raos ngempelin puniki pateh sekadi cecangkitan, binanipun wantah akidik, kewanten suksmanipun pateh, wantah manggé ri kala magegonjakan kemanten.[10]

Sasemon[uah | uah wit]

Sesemon punika taler sakadi sesimbing, sakewanten luwih alus lengut tur nudut kayun. Sesemon puniki wénten sané mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring sor puniki:[11]

Taruna: "Béh apa kadén melah bunga nagasariné ento, yan tiang maan ngubuhin bungané ento, apa kaden liang atine".
Taruni: "Apa perluné ngubuhin kayu buka kéné, ané tan paguna, tulén bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai".

Sesapan[uah | uah wit]

Sesapan tegesnyane nyapatin, sané matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten keni bencana.[12]

Sesawangan[uah | uah wit]

Sesawangan (basa Indonésia: perumpamaan), lingganipun "sawang", artinipun: mirib, polih pangiring "-an", dados sesawangan, raris kadwipurwayang dados "sesawangan", tegesipun: punapa-punapi ugi sané katon (kacingak), raris kalawatang (karasayang) ring kahiun, mirib sakadi solah kalih kahanan janma (mapawongan), upami: kedapan bunga nagasarine maelogan tempuh angin, kasawangan sakadi tangan anak istri ayu ngulapin.[13]

Sesonggan[uah | uah wit]

Sesonggan (aksara Bali: sĕsoŋgan·) inggih punika saking kruna 'ungguh', sané mateges linggih, genah, wiadin nongos. Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan sané mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun kruna unggan puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang malih dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dados sesonggan.[14]

Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sané kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami: "bedug pengorengan". Pengorengan punika wantah wangun utawi kawéntenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang mangda asah (lurus/datar). Dados ipun suksmannyane: kaucapang ring anak sané kalintang bengkung tur sigug, nenten dados ajahin.

Sesenggakan[uah | uah wit]

Sesenggakan (aksara Bali: sĕsĕŋgakan·) puniki pateh sakadi ibarat (basa Indonésia). Sesenggakan, linggaipun "Senggak", suksemanipun "Singguk" utawi "Sentil" antuk raos. Senggak polih pangiring "an" dados senggakan, kadwipurwayang dados "Sesenggakan" ngintar basa (kata ungkapan), tegesipun "Babinjulan" makardi ica sang miragi utawi mireng, semalih makardi jengah tur sebet sang kaanggén sesenggakan, antuk keni kasentil manahipun.

Sesenggakan puniki sakadi palambang utawi sesimbing indik kahanan kalih polah janma sané kaimbangan ring kahanan kalih polah buron utawi barang, upami:

Wenten anak mawasta I Balag. Sabilang sangkep ring banjar ipun kiap, nguyuk-uyuk ngengkis raris pules. Indik I Balag puniki raris anggéna sasenggakan ring banjaripune. Yen wénten murid kiap nguyuk ring sekolahan, raris kaucapang antuk timpalipune sakadi I Balag. Yening murid punika kalih I Balag miragi dewekipune kaanggén sesenggakan, janten ipun jengah wiadin sebet kabinjulin.

Sesenggakan puniki taler sakadi sesonggan, kewanten binanipun sasenggakan puniki satata kariinin antuk kruna "Buka", tur wénten sané sakadi sampiran ipun. Lengkarane sané riinan dados giing (sampiran), sané apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan, raris kalanturang antuk suksemanipun. Ring asapunipune nenten perlu malih dagingin suksemanipun, antuk sampun terang artinipun.[15]

Sesimbing[uah | uah wit]

Sasimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sané pedes suksmanipun, makardi sang kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika. Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, nganggé kruna paimbangan sané sada silib artinipun, indik kalih polah jadma, barang kalih buron. Riasapuniné sasimbing puniki nganggé kruna nungkalik, umpami: belog kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang sasimbing sané mawangun gancaran miwah tembang umpami: "Kadang tan tinolihin", tegesipun: Anake sané ngutamayang dewek ipune kewanten, nenten nglinguang nyama braya.[16][17]

Sipta[uah | uah wit]

Sipta inggih punika wangsit wiadin ciri-ciri sekala miwah niskala, becik wiadin kaon, sané wénten arti kalih suksmanipun. Sipta puniki kawedarang antuk barang sané wénten ring jagate, buron miwah pripen kalih polah.[18]

Sloka[uah | uah wit]

Sloka (Basa Indonésia pateh sekadi "Bidal") punika masaih ring sesonggan, kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki ngengge lengkara; Buka slokane,......., Buka slokane gumine,......., Kadi slokan jagate,........[19]

Tetingkesan[uah | uah wit]

Tetingkesan inggih punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala ngandapang raga. Tetingkesan lingganipun "tingkes", sané madué arti ringkes, ngalitan sané polih pangiring "-an" dados tetingkesan.[20]

Wewangsalan[uah | uah wit]

Wewangsalan puniki pateh sakadi (Basa Indonésia: tamsil). Wewangsalan kruna lingganipun "wangsal" sané suksemanipun "lampah", polih pangiring "an" dados "wangsalan", kaduipurwayang dados "wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan janma, sakadi sasimbing sané sada pedas suksemanipun.

Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sané riinan sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap, kewanten kantun makubda (ilid) suksemanipun. Lengkarane sané pungkuran punika daging sajati, sané nerangan suksemanipun tur mawirama kalih mapurwakanti (bersajak). Wenten taler sané nenten ngucapang lengkarane pungkuran, antuk kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksemanipun. Ring asapunapine kawangun antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak babaudan, nyimbingin silih tunggil sang nonton sané saud (iwang) laksananipun. Wenten taler sané mawangun gambar (karikatur).[21]

Pustaka[uah | uah wit]

  1. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  2. Setiawan, Bagus. Bahasa Bali Pangkaja Sari. Dwi Jaya Mandiri. ISBN 978-602-1116-02-9.
  3. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  4. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  5. Gautama, Wayan Budha (2007). Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan Bali. Gianyar: Paramita Surabaya. p. 44. ISBN 9789797223540.
  6. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  7. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  8. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  9. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  10. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  11. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  12. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  13. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  14. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  15. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  16. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  17. "bahasa dan sastra" (ring Indonesia). Kaaksés 2022-10-14.
  18. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  19. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  20. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.
  21. "Kumpulan Basita Paribasa (Peribahasa Bahasa Bali)". pendidikanbahasabali.blogspot.com (ring Indonesia). Kaaksés 2020-04-05.