Krajan Gélgél

Saking Wikipédia
(Kagingsirang saking Gélgél)
Péta linggahné Krajan Gélgél duk masa jayanné
Pura Gélgél kuang-lebih tiban 1920
Gerbang komplék pura Gélgél
Gapura ring ajeng Karatuan Gélgél

Gélgél ento krajan sané matongos di Kabupatén Klungkung, di pulo Bali. Krajanné ento matongos 4 kilométer ngelodang uli ibukota kabupaténé, Semarapura, tur ditu liu ada situs budaya. Gélgél kasub masih krana kain songkét muah clebingkahné (tembikar). Nanging, désané ento dadi lebih kasub buin krana Krajan Gélgél ané nguasayang Bali uli abad ka-16 nganti kuang-lebih warsa 1686 M. Dinané ené suba tusing ada dérésan buin uli puri kuna nanging enu ada pura dadia raja aab malu, Pura Jero Agung. Nganginang uli Purané ada buin besik pura kuna ané maadan Pura Dasar, banding Pura Besakih. Di Gélgél ada masih masjid ané kasambatang paling kuna ring Bali.[1]

Babad Gélgél[uah | uah wit]

Babad Gélgél paling dadi kasub uli Babad Dalem ané katulis ring abad ka-18. Manut suratanné ento, sasubané Krajan Majapahit nyajah Bali, pasametonan raja kadegang di Samprangan, di kuubé Gianyar, paek Bedulu. Kadadénané ento dadi duk masa Gajah Mada. Raja Samprangan ané kapertama, Sri Aji Kresna Kepakisan madué putra tetelu. Silih tunggalné, Dalem Samprangan, dados raja sasuba bapanné lebar, nanging tusing dadi raja ané mawiguna. Adinné ané paling cenik, Dalem Ketut ngadegang krajan anyar di Gélgél sedekan Samprangan ngamong di Gianyar. Lantas, Dalem Ketut teka ka Majapahit tur maan pusaka uli Raja Hayam Wuruk. Salawasné Majapahit ngrayaang lantas ilang. Kranané Dalem Ketut ajak krajanné dogén ané enu nutugang budaya Hindu-Jawa.[2] Nanging di babadé ento ada detail ané tusing bisa mentug krana Hayam Wuruk séda duk taun 1389 sedekan Majapahit ilang duk awit abad ka-16[3].

Masa jaya[uah | uah wit]

Duk abad ka-16 Gélgél dadi gumi ané sakti. Putrané Déwa Ketut, Dalem Baturenggong nitah di tengah abad ka-16. Idané nampi anak Brahmana mawasta Nirartha ané rarud uli payudan di Jawa. Nirartha ento ngaé tulisan liu. Di masa Dalem Baturenggong Lombok, Sumbawa kauh ajak Blambangan (Jawa Timur) kakuasaang tekén Gélgél. Nanging sasuba sédané Dalem Baturenggong, putrané Dalem Bekung dadi raja ané tusing prasida tur mawiguna lantas arep duang piwal uli bangsawan-bangsawan (duk 1558 lantas duk 1578) ajak kalah tekén Krajan Pasuruan di Jawa. Nyamanné Dalem Seganing dadi raja ané mawiguna ané nitah di masa ané damé. Manut di sumber lokal, Dalem Seganing séda duk 1623. Putranné Dalem Di Madé indayang buin nutus parajurit nglawan Jawa nanging kalah tekén Raja Mataram.[4] Nuju suud uripné kuasa liu kajuang olih Patihné, Anglurah Agung (Gusti Agung Maruti). Manut sumber lokal Dalem Di Madé séda di taun 1642 nanging ahli babad liu gugu yan ento dadi duk tiban 1651 wiadin 1665.[5]

Sumber Belanda tur Portugis masih negegang kadadénan krajan ané ceteng ring abad ka-17 ajak ka-17, ané makuasa ring Lombok, Sumbawa kauh ajak Blambangan. Raja kabarengin olih bangsawan tur patih uli panyaman Agung ajak Lér muah Brahmana.[6] Krajan Géglgél arep baya uli Krajan Makasar ring 1619 ané juang Sumbawa ajak bayuhan Lombok. Gélgél maperang ajak Mataram masih krana Blambangan ring 1635-1647 nganti Gélgél menang. Anak Belanda pertama ané teka ka Bali duk 1597 lantas dadi paek ajak Raja Gélgél. Anak Portugis nutus misionaris ka Bali duk 1635.[7] Manut di sumber Éropa, Bali dugasé ento ngelah cacah diri lebih uli 300.000 diri.

Ngrayaang[uah | uah wit]

Manut sumber lokal muah Belanda, prang ngawit di Bali duk tiban 1651. Patih Anglurah Agung dadiang diri Raja Gélgél nanging arep piwal lantas kasédaang di prang tekén bangsawan Batulepang. Sasubané kadadénané ento, Cokorda Déwa Agung Jambé dadi raja anyar tur nitah uli Semarapura di Klungkung.[8] Krajan Klungkung enu ada nganti abad ka-20 nanging tusing dadi pada ceteng tur makuasa tekén Gélgél. Sabenehné di pulo Bali suba ada liu krajan cenik (Karangasem, Sukawati, Buléléng, Tabanan, Badung dll) nganti panjajahan Belanda (1849-1908). Gélgél dadi désa cenik ané katitah tekén bayuhan brayané Déwa Agung. Duk taun 1730an ménak Gélgél kasédaang tekén telung putra raja Karangasem krana idané malu, satondéné ento, sédaang bapanné.[9] Duk taun 1908 dugas prang ajak Belanda, ménak lokal ngebug parajurit Belanda. Kadadénané ento dadi awanan puputan di puri Klungkung (18 April 1908).[10]

Raja-raja Karatuan Gélgél[uah | uah wit]

  1. Dalem Ktut Ngulesir
  2. Dalem Batur Enggong
  3. Dalem Bekung
  4. Dalem Sagening
  5. Dalem Anom Pemahyun
  6. Dalem Dimadé
  7. Kryan Agung Maruti

Pustaka[uah | uah wit]

  1. Adrian Vickers, 'Sights of Klungkung; Bali's most illustrious kingdom', in Eric Oey (ed.), Bali; Island of the Gods. Singapore: Periplus 1990, hal. 168
  2. I Wayan Warna et al. (1986), Babad Dalem; Teks dan terjemahan. Denpasar: Dinas Pendidkan dan Kebudayaan Propinsi Daérah Tingkat I Bali
  3. H.J. de Graaf (1958), De regering van Sultan Agung, vorst van Mataram, 1613-1645, en die van zijn voorganger Panembahan Seda-ing-Krapjak, 1601-1613. The Hague: M. Nijhoff, pp. 255-63; H.J. de Graaf (1961), De regering van Sunan Mangu-Rat I Tegal-Wangi, vorst van Mataram, 1646-1677, Vol I. The Hague: M. Nijhoff, hal. 25-7
  4. H. Hägerdal (1998), 'From Batuparang to Ayudhya; Bali and the Outside World, 1636-1655', Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 154-1, hal. 66-7
  5. H. Creese (1991), 'Balinese babad as historical sources; A reinterpretation of the fall of Gelgel', Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 147-2
  6. P.A. Leupe (1855), 'Schriftelijck rapport gedaen door den predicant Justus Heurnius', Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 3, pp. 250-62
  7. H. Jacobs (1988), The Jesuit Makasar documents (1615-1682). Rome: Jesuit Historical Institute, p. 35; C. Wessels (1923), 'Een Portugeesche missie-poging op Bali in 1635', Studiën: Tijdschrift voor Godsdienst, Wetenschap en Letteren 99, hal. 433-43
  8. H.J. de Graaf (1949), 'Goesti Pandji Sakti, vorst van Boeleleng', Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde 83-1
  9. H. Hägerdal (2001), Hindu rulers, Muslim subjects; Lombok and Bali in the seventeenth and eighteenth centuries. Bangkok: White Lotus, p. 29
  10. M. Wiener (1995), Visible and invisible realms; Power, magic and colonial conquest in Bali. Chicago: University of Chicago Press