Tari Golék Menak

Saking Wikipédia
(Kagingsirang saking Tari Golek Menak)
Tari Golék Menak
Aran asliBeksan Golèk Menak
GenreKlasik gaya Yogyakarta
InstrumenGamelan
PenemuHamengkubuwana IX
SakingKeraton Yogyakarta, Daérah Istiméwa Yogyakarta, Indonésia

Tari Golék Menak (basa Jawa: Beksan Golék Menak) inggih punika silih tunggil soroh sesolahan klasik gaya Yogyakarta sané karipta olih Sri Sultan Hamengkubuwono IX. Pangriptayan tari Golék Menak kakawitin saking manah Sri Sultan Hamengkubuwono IX sesampun nyaksiyang bali-balihan Wayang Golék Menak sané kapéntasang olih satunggil dalang saking wawengkon Karésidénan Kedu ring warsa 1941. Kasengguh taler Beksan Golék Menak utawi Beksan Menak, sané maartos manyolahang wayang Golék Menak.[1] Sesolahan puniki sampun kacatet ring warsa 2010 dados Kasugihan Budaya Tenbenda Indonésia saking Yogyakarta antuk nomor régistrasi 2010000615.[2]

Lelintihan[uah | uah wit]

Krana sanget tresna tékéning wayang wong, Sri Sultan Hamengkubuwana IX marencana ngaptiang makarya satunggil pagelaran punika nampilang sesolahan wayang wong. Antuk ngamagiang manah punika, ring warsa 1941 Sultan ngundang para pakar tari sané kamanggalain olih K.R.T. Purbaningrat, kawantu olih K.R.T. Brongtodiningrat, Pangeran Suryobrongto, K.R.T. Madukusumo, K.R.T. Wiradipraja, K.R.T. Mertodipuro, R.W. Hendramardawa, R.B. Kuswaraga miwah R.W. Larassumbaga.

Prosés pangriptayan miwah latihan ngamargiang sesolahan sané kaaptiang sultan nelasang galah sané suwé. Pagelaran perdana kamargiang ring Kraton Yogyakarta Hadiningrat warsa 1943 antuk mikélingin swasti wanti warsa Sultan. Rupané durung sampurna, krana tata busana kantun ring rupa gladi resik. Asil kapertama saking riptayan Sultan punika prasida nampilang soroh tiga karakter punika:[1][3]

  1. Soroh karakter puteri antuk Déwi Sudarawerti miwah Déwi Sirtupelaeli
  2. Soroh karakter putra halus antuk Radén Maktal
  3. Soroh karakter gagah antuk Prabu Dirgamaruta

Tiga soroh karakter punika katampilang ring rupa kalih sesolahan, punika yuda riantara Déwi Sudarawerti pantaraning Déwi Sirtupelaeli, taler yuda riantara Prabu Dirgamaruta pantaraning Raden Maktal.[1]

Panyampurnayan[uah | uah wit]

Saking parukan-paruman, pabligbagan miwah widya tula riantara Sultan sareng para seniman miwah senimawati, sapunika Sultan Hamengkubuwana IX ngadegang satunggil tim panyampurna tari Golék Menak gaya Yogyakarta. Tim punika madaging nem lembaga; Siswo Among Beksa, Pusat Latihan Tari Bagong Kussudiardja, Sekolah Menengah Karawitan Indonesia (SMKI), Mardawa Budaya, Paguyuban Surya Kencana dan Institut Seni Indonésia (ISI) Yogyakarta. Maka nenem lembaga punika sampun ngayuktiang kasanggupan antuk ngampurnayang tari Golék Menak ring 1 Juni 1988, sapunika panyelenggara lokakarya soang-soang lembaga, antuk nyolahang asil garapan ipun.[3]

Among Beksa[uah | uah wit]

Panyolah kapertama kamargiang olih sisya Among Beksa ring tanggal 2 Juli 1988. Lokakarya puniki kaselenggara olih sisya Among Beksa kamanggalain R.M. Dinusatama, kakawitin antuk pagelaran fragmén lakon Kelaswara, sané namlilang 12 soroh karakter, punika:

  1. Alus impur (tokoh Mental, Ruslan miwah Jayakusuma)
  2. Alus impur (tokoh Jayengrana)
  3. Alur kalang kinantang (Perganji)
  4. Gagah kalang kinantang (Kewusnendar, Tamtanus, Kelangjajali, Nursewan miwah Gajah Biher)
  5. Gagah kambeng (Lamdahur)
  6. Gagah bapang (tokoh Umarmaya)
  7. Gagah bapang (Umarmadi miwah Bestak)
  8. Raseksa (Jamum)
  9. Puteri (Adaninggar satunggil rajaputri Cina)
  10. Puteri impur (Sudarawerti miwah Sirtupelaeli)
  11. Puteri kinantang (Ambarsirat, Tasik Wulan Manik Lungit miwah Kelaswara)
  12. Raseksi (Mardawa miwah Mardawi)

Basa sané kaanggén ring dialog punika saking basa bagongan. Panganggé sané kaanggén para pragina mawit saking panganggé wayang golék Menak Taru, makasami tokoh makuwaca lengan lantang, sapunika cara makamben nerapang cara rampekan, kampuhan, cincingan, taler seredan maplarapan saking tokoh sané kabaktayang.

Pusat Latihan Tari Bagong Kussudiardja[uah | uah wit]

Panyolah kaping kalih saking Pusat Latihan tari Bagong Kussudiardja kaselenggara ring Padépokan Seni Bagong Kusssudiardja. Rupa-rupa tari sané kasolahang pinaka garapan anyar sané maaled saking Golék Menak, antuk nganggén ragam tari sané sampun kapelajahin saking rakané, punkka Kuswaji Kawindrasusanta (satunggil paraga Golék Menak rikala prosés pangriptayan tari olih Sri Sultan Hamengkubuwana IX).

Makudang soroh karakter sané kasolahang luiré: puteri luruh, puteri Cina, gagah bapang antuk tokoh Umarmaya, gagah kinantang antuk tokoh Umarmadi. Siosan punika kasolahang taler satunggil garapan sekaa saking tipe gagah kinantang sané kaparinamain tari Perabot Désa, antuk gending-gending sané kagarap manutin kaperluan gerak tari dados pangiringné.

Sekolah Menengah Karawitan Indonésia[uah | uah wit]

Panyolah katiga saking Sekolah Menengah Karawitan Indonésia (SMKI) Yogyakarta, kamanggalain olih Sunartama miwah kaselenggara ring tanggal 30 Juli 1988. Panyajian saking SMKI ngenahang soroh karakter amtuk 14 ragam gerak marula démonstrasi, tanpa nganggén lakon, tata busana, tata rias, antawecana, swerta kandha krana durung kagarapin. SMKI ngutamayang ring panggarapan ragam gerak sane dados aled pokok saking soorh-soroh karakter saking Golék Menak miwah nyinahang gending-gending sané ngiringin tari mangda cingakan soroh-soroh karakter langkung kuat.

Mardawa Budaya[uah | uah wit]

Panyolah kapat jatuh olih Mardawa Budaya sané nyelenggara lokakarya ring tanggal 9 Agustus 1988 kamanggalain olih Radén Wedana Sasmita Mardawa. Mardawa Budaya nyolahang satunggil fragmén cutet sakéwanten padet, nganggén lakon Kelaswara Palakrama. Ring panyolahan Mardawa Budaya nyinahang 14 soroh karakter.

Surya Kencana[uah | uah wit]

Panyolah kalima punika Surya Kencana kamanggalain Radén Mas Ywanjana, sanr nyelenggara lokakarya ring tanggal 15 Agustus 1988. Surya Kencana nyolahang rupa démonstrasi miwah nyinahang 16 soroh karakter, taler maupaya ngeranjingang gerak pencak kembang miwah silat gaya Sumatera Kawan sané kasesuaiyang sareng unggah ingguh rasa gerak tari Jawa.

Institut Seni Indonésia Yogyakarta[uah | uah wit]

Panyolah kaenem utawi untat olih Institut Seni Indonésia (ISI) Yogyakarta, sané nyalenggara lokakarya ring tanggal 22 Agustus 1988. Lokakarya magenah ring Fakultas Kasenian ring kampus kalér, kamanggalain olih Bambang Prahendra Pujaswara, sané nyolahang 15 soroh karakter ring démostrasi ipun. Démonstrasi soroh-soroh karakter salanturné kasusul antuk panyolahan satunggil fragmén cutet antuk lakon Geger Mukadam kaanggit saking Serat Rengganis.

Para penggarap tari saking ISI Yogyakarta ngutamayang garapan gerakné, iringan tari, tata panganggé, tata rias taler antawecana. Gerak pencak kembang saking Sumatera Kawan taler kasisipang, nénten wantah ring lakon yuda kemanten, sakéwanten ring ragam-ragam gerakné. Basa sané kanggén antuk antawecana uatwi pabaosan punika mganggén basa Jawa pawayangan.

Asil ungkur[uah | uah wit]

Ring pasamuan tanggal 16 September 1988 ring Anjungan Daérah Istiméwa Yogyakarta, Sultan nganikayang rasa seneng tur bagia, pinaka nenem lembaga tari ring Daérah Istiméwa Yogyakarta sampun nampi becik pinunasan saking Sultan. Krana asil lokakarya puniki wawu dados asil pamahbah saking prosés panyampurnayan tari Golék Menak, Sultan ngaptiyang mangda pahan liayanan kasusul antuk rencana karya kakalih, punika ring sasih Maret 1989.

Sakéwanten sadurung Sultan polih nyaksiyang asil karya kakalih saking Tim Panyampurnayan Tari Golék Menak sané pacang wénten ring saking Maret 1989, Sultan séda ring Amérika Serikat ring tanggal 3 Oktober 1988. Makudang minggu salanturné sajebag anggota Tim nyumpu mangda nerusang panyampurnayan tari Golék Menak, yadiastun Sultan sampun séda. Sapunika ring pagelaran asil panyampuranyan tari Golék Menak tanggal 17 Maret 1989 katampilang démonstrasi wayang golék Menak taler fragmén drama-tari Golék Menak antuk carita sané pateh, punika Kelaswara Palakrama utawi pawiwahan riantara Kelaswara sareng Wong Agung Jayengrana.

Tim panyampurnayan tari Golék Menak makarya ngamanutin sareng piteket-piteket Sultan. Sakéwanten krana parancangan tata panganggé sekadi sané kaaptiyang sultan perlu pabéa sané ageng, sapunika tata pangangggé antuk pagelaran punika kantun nganggén busana sané sampun wénten, antuk wewehan taler kauahin manutin sané karerehin.[3]

Sesolahan[uah | uah wit]

Ring sesolahan Golék Menak nganggén piranti musik, panganggé sané akéh santukan sawilang pragina madué karakter sané mabinayan. Ragam gerak saking sesolahan puniki madaging makudang campuhan, taler kanikayang nénten ja kéweh antuk kasolahang.[4]

Piranti musik[uah | uah wit]

Pawigunan piranti musik ring tari Golék Menak punika gamelan antuk laras pelog. Wénten taler téknik nabuh kendang punika téknik batang sané aseléran sekadi suara khas Sunda. Siosan punika taler, wénten instrumén minakadi keprak dhodhogan utawi krecek sané ketah kaanggén ring suara Wayang Kulit.

Panganggé[uah | uah wit]

Panganggé sané kaanggén dados kostum saking bali-balihan tari Golék Menak sekadi panganggé wayang Golék Menak Taru, wénten taler kuwaca sané kaanggén olih para pragina punika kuwaca antuk lengen lantang antuk para pragina becik lanang miwah istri. Wénten taler jalér sané kasengguh cindhe, kain lantang antuk gaya kampuhan, rampekan, cicingan taler sampur utawi kampuh.

Tata rias[uah | uah wit]

Sekadi ring panganggé, tata rias saking tari Golek Menak taler nyarengin rupa saking wayang golék, becik pragina lanang istri pacang kadempulin make up sané tebel. Paindikan puniki kamargiang mangda nguatang karakter saking sawilang pragina.

Aksesoris liyanan[uah | uah wit]

Para pragina tari Golek Menak pacang nganggén hiasan sané sekadi bulu utawi lancur sané kaanggen ring sirah antuk ngajangkepin mahkota sané kaanggén olih para pragina.

Ring pahan karna, pragina pacang nganggén sumping sané mawiguna dados hiasan ring pahan karna. Kajangkepan liyana punika gelang, kalung antuk susun tiga miwah keris sané kasisipang ring pahan ajeng panganggé pragina.

Gerakan[uah | uah wit]

Pantaraning sareng soroh sesolahan liyanan saking Jogja, Tarian Golek Menak puniki madué gerakan dramatisasi, paindikan punika tan lempas saking pamahbah kawéntenan sesolahan puniki nganggit saking panokohan ring balih-balihan wayang. Sekadi ring pawayangan, agem gerak ipun polih akedik pawates ring pahan siku, sekadi nuutin gerakan boneka taru.

Sakéwanten sané ngabinayang gerakan punika tetep kalebur sareng gerakan ring sesolahan Jawa, khususné gerakan khas sesolahan Jogja sané lemuh. Taler gerak batis sané nénten akéh tur ingan, ketah kaméréngang mangda kacingak lemuh sekadi ring sesolahan Jogja.

Siosan punika, agem gerakan pencak silat saking Sumatera Kawan taler ngerajing ring ragam gerak ipun. Pawigunaan gerakan pencak silat puniki kaanggén rikala wénten adegan mayuda. Gerakan punika kamanahang saking Sri Sultan HB IX, sané polih nyingakin langsung ritatkala ida ring Bukittinggi ring warsa 1947.

Pola lantai[uah | uah wit]

Ring sesolahan puniki, pola lantai sané kaanggén punika pola zig-zag. Sesolahan puniki prasida kagolongang dados sesolahan aluh, akéh gerak tangan akedik gerak batis, miwah praginané nénten akéh, santukan sesolahan puniki perlu ruang akéh.

Vérsi pamahbah saking sesolahan puniki madué tiga karakter utama sané kasolahang. Ring sawilang pangelimbakan vérsi ngantos mangkin, katiga karakter nénten polih kaicalang tur tetep kapertahanang. Yadiastun wénten ngelimbak pola lantai liyanan, sakéwanten dasarné kantun tetep nganggén pola zig-zag sekadi sujatiné.

Kaunikan[uah | uah wit]

Pateh sekadi tetamian budaya nusantara sané liiyanan, tari Golek Menak madué kaunikan sané kawangun saking bali-balihan Wayang Golek Menak Taru, kamanahang rikala Sri Sultan Hamengkubuwono IX nyingakin bali-balihan punika, pangriptayan punika dados cihna saking pasikian Indonésia. Paméntasan tari Golek Menak prasida kamarging ring sekaa alit utawi nganggén akedik pragina, becik pragina lanang utawi istri. Krana wénten karakter sané ngawakilin makakalih ring sesolahan puniki.

Pantaraning sesolahan Jawa liyanan, sesolahan puniki kagolong aluh, krana detail gerak miwah soroh gerakan nénten akéh. Tari Golek Menak dados asil uahan saking gerakan boneka taru, antuk kombinasi indik sesolahan khas Jogja. Santukan kaambil saking gerak wayang golék, tari Golek Menak madué pola gerakan batis sané ingan tur pola lantai sané langkung aluh. Kawéntenan paindikan gerakan pencak silat saking Sumatera Kawan sané kagabungang ring tari Golek Menak, sané dados panicapan rasa pasikian panjak Indonésia.

Lakon sané kacaritayang ring tari Golek Menak satunggil carita tresna segitiga sané ten ketah kaangkat, mabinayan sekadi carita pawayangan sané ketahné, sané langkung ngangkat carita-carita kaprajuritan. Nyaritayang patresnan Prabu Jayengrana, Raja saking Krajaan Koparman miwah Kelaswara, sané dados carita kuat ring indik sendratari, taler carita punika ngapersidayang kawéntenan pragina lanang istri ring sesolahan puniki. Siosan saking tokoh ring lakon punika, wénten tokoh rajaputri liyanan, sekadi rajaputri Krajaan Kelan, Adaninggar miwah Tartari Pura ring Cina.

Pawigunan[uah | uah wit]

Tarian puniki kapertama kasolahang ring acara pikélingan embasné sang panguasa Jogja warsa 1943. Salanturné, krana paindikan politik Indonésia kantun nénten tegteg, sesolahan puniki nénten ngelimbak, yadiastun kantun kalestariyang olih balai tari keraton. Wawu sesampun langkung saking papat dasawarsa salanturné, Sri Sultan ngundang nem lembaga tari antuk nyampurnayang sesolahan puniki ring warsa 1988.

Sesolahan puniki pacang kasolahanh ring pamahbah warsa 1989, sakéwanten sadurung kasolahang, sang Sultan séda. Ring makudang kasempatan, Tarian Golek Menak kantun kasolahang dados rupa bali-balihan. Pagelaran ipun kamargiang ritatkala wénten acara ageng ring Keraton Jogja, dirgahayu kota, kasolahang ring bali-balihan téater, panyambra tamiu, taler pikélingan swasti wanti.

Sapunika, antusiasme kramané majeng sesolahan puniki kantun wénten miwah kantun kalestariyang. Lembaga-lembaga tari ring Jogja taler sekolah-sekolah ngajahin sesolahan puniki dados silih tunggil ékstrakurikulér.[4]

Pustaka[uah | uah wit]

  1. 1,0 1,1 1,2 "Tari Golek Menak". budaya.jogjaprov.go.id (ring Indonesia). Kaaksés 2023-03-07.
  2. "Warisan Budaya Takbenda | Tari Golek Menak". warisanbudaya.kemdikbud.go.id. Kaaksés 2023-03-04.
  3. 3,0 3,1 3,2 Ananda (2022-09-23). "Tari Golek Menak: Sejarah, Properti, dan Keunikan Tariannya". Gramedia Literasi (ring Indonesia). Kaaksés 2023-03-07.
  4. 4,0 4,1 FITRI (2023-02-08). "Tari Golek Menak : Sejarah, Properti, Gerakan dan Pola Lantai". RomaDecade (ring Indonesia). Kaaksés 2023-03-07.