Wayang wong

Saking Wikipédia
Wayang wong
Bali-balihan wayang wong Ramayana ring Candi Prambanan, Yogyakarta, Indonésia.
TipéTradisional
Séni pitaraJawa
Seni trahBali
Budaya asalIndonésia
Tiga genre tari tradisional ring Bali
NegaraIndonésia
Pustaka617
WewidanganAsia miwah Pasifik
Babad Inskripsi
Inskripsi2015

Tari Wali (Tari Rejang, Sanghyang Dedari, Baris Upacara), Bebali (Topeng Sidhakarya/Topeng Pajegan, dramatari Gambuh, dramatari Wayang Wong), Balih-balihan (Légong Kraton, Jogéd Bumbung, Barong Ket)

Wayang wong, taler kauningin dados wayang orang (artos ipun "manusa wayang"), inggih punika soroh sesolahan teater tari klasik Jawa miwah Bali antuk ngambil téma lakon saking kanda-kada Ramayāna utawi parwa-parwa Mahabharāta. Bali-balihan katata, ngaciriyang budaya sané ngelimbak ring puri:

Wayang wong drama tari ring Keraton Yogyakarta miwah Jawa Tengah ngarepresentasyang perlambang kasikian éstétis Jawa. Punika dramatari jangkep sané nyarengang indik tari, drama, musik, seni cingakan, basa, miwah sastra. Rasa resmi sané sanget mabudaya jangkep ring sawilang sisi.[1]

Yadiastun sangét kakait sareng dresta Jawa miwah Bali, soroh drama tari wayang wong taler prasida kacunduk ring dresta étnik saking pisaga saking Jawa, rumasuk dresta Sunda.

Lelintihan[uah | uah wit]

Ring relief Candi Prambanan abad ka-9 ngenahang kanda-kanda saking carita Ramayana. Gubahan saking parwa-parwa Mahabharata sané masikian ring tradisi sastra Jawa saking Krajaan Kahuripan miwah aab Kediri, antuk conto karya agung sekadi Arjunawiwaha, sané kakawi olih Mpu Kanwa ring abad ka-11. Candi Penataran ring Jawa Kangin sané ngambarang tema saking Ramayana miwah Mahabharata ring relief dasarné. Dramatari Jawa kakait nganggén téma epik wayang saking Ramayana miwah Mahabharata sampun wénten daweg nika.

Wayang ring basa Kawi (Basa Jawi Kuna) maartos "lawat" miwah wong maartos manusa. Wayang wong puniki bali-balihan antuk gaya wayang kulit ring dija para praginané ngambil peran wayang. Anggitan kasurta kapertama paindikan rupa punika wénten ring batu prasasti Wimalarama saking Jawa Kangin sané marangka warsa 930 Masehi.[2] Génré sané mangkin kamargiang variasi matopéng miwah nénten sané prasida kacunduk eing Jawa Tengah, Bali, miwah Cirebon, taler ring Sunda (Jawa Kawan).[3]

Wayang wong sanget kakait sareng budaya Jawa. Ring pamahbahné wantah kamargiang dados bali-balihan praratu ring papat keraton Yogyakarta, Pakualaman, Surakarta miwah Mangkunegaran. Ring pamargi galah, punika kasebar dados rupa kaloktah miwah wénten ring kalangan panjak. Pamargian wayang wong Jawa nyabran galah kamargiang ring kalangan kabuka Trimurti Ramayana ring kompléks Candi Prambanan dados Ramayana Ballet, Balai budaya Purawisata ring Yogyakarta, Taman Sriwedari ring Solo, taler wénten ring Ngesti Pandawa ring Kota Semarang.

Soroh[uah | uah wit]

Liyanan ring dresta tari Jawa, soroh drama tari wayang wong prasida kacunduk dresta liyanan, rumasuk ring dresta Bali miwah Sunda.

Wayang wong Bali[uah | uah wit]

Wayang wong Ramayana Bali, kasolahang ring Taman Saraswati ring Ubud

Wayang wong Bali nganggit ring soroh Bali saking drama tari wayang. Ring aab modérn mangkin kontémporér ipun ketahné kasarengin sareng tari kécak, carita kamabil saking pahan utawi kanda saking wiracarita Ramayana kabakta ring tengah para pragina kécak.[4] Wayang wong ring Bali prasida kakepah dados kalih soroh inggih punika wayang wong ketah miwah parwa, sané ngabinayang makakalih wayang wong punika saking carita sané kaambil, ring wayang wong ketah ngambil lakon saking wiracarita Ramayana soroh puniki taler para praginané makéhan nganggén tapel, mabinayan sareng wayang wong parwa sané ngambil lakon saking parwa wiracarita Mahabarata, pataraning wayang wong sané ketah, ring soroh puniki nénten akéh nganggén tapel, piranti punika wantah kaanggén olih para pangiring punakawan sekadi Délem, Sangut, Merdah, Tuwalén. Kapatehan ring makakalih ipun wénten ring gamelan, sané nganggén gamelan Batel Wayang malaras Sléndro.[5]

soroh tapel saking wayang wong ring Téjakula

Rupa wayang wong ring Bali kaloktah saking Kabupatén Buléléng, sané purwa prasida kacunduk ring Téjakula, irika wayang wong sampun wénten saking abad ka-17, taler polih genah sané becik santukan dados tari bebali. Ring wayang wong khas Bali akéh praginané nganggén topéng, khususné ring Téjakula pragina anyar ipun patut warih saking pragina sadurungné.[6]

Siosan ring Buléléng, sujatiné wayang wong kasebar ring kabupatén liyanan ring Bali, soroh wayang wong ketah prasida kacunduk ring désa Mas, Telepud, Dén Tiyis (Gianyar), Marga, Apuan, Tunjuk, Kelating (Tabanan), Sulahan (Bangli), Wates Tengah (Karangasem), Bualu (Badung), Perancak, miwah Batuagung (Jembrana). Sapunika soroh sané parwa prasida kacunduk ring désa Sukawati, Teges, Pujung (Gianyar) miwah Blahkiuh (Badung). Galah ngacunduk wayang wong ketah ritatkala wénten nyabran piodalan ring pura-pura ring désa ipun.[5]

Wayang wong Cirebon[uah | uah wit]

Wayang wong Cirebon maplarapan saking tradisi drama tari wayang ring kota Cirebon, Jawa Kawan. Wayang wong Cirebon ngelimbak ring pepeson abad ka-19, miwah ngapingaruhin wayang wong Priangan ring ungkur abad punika, Ring Cirebon wénten kalih gaya wayang wong. Sané kapertama punika soroh sané wénten ring panjak ring dija para praginané matapel. Sané kaping kalih soroh keraton Cirebon ring dija praginané nénten matapel.[3]

Wayang wong Priangan[uah | uah wit]

Wayang wong Priangan maplarapan ring soroh Sunda saking drama tari wayang, ngelimbak ring wawengkon Priangan ring jantung Jawa Kawan. Wayang wong Priangan ngelimbak ring ungkur abad ka-19, ngamuncakin ring Kabupatén Bandung, Sumedang, Garut miwah Sukabumi ring aab sadurung Yuda Jagat II, miwah susut ring ungkur 1960-an rikala akéh pamiarsa nyansan ngirangang.[3] Ring dresta budaya Sunda, dresta wayang wong nénten ketah sekadi wayang golék, balih-balihan wayang taru. Sakéwanten, wénten bali-balihan drama tari maplarapan saking carita wayang, ketahné kasolahang ring rupa drama tradisional Sunda sandiwara.

Wayang gedog[uah | uah wit]

Wayang gedog, wayang matapel ring Surabaya c. 1905

Wayang gedog (artos wayang matopéng), rupa liyanan saking sesolahan wayang wong, ketahné kaanggép dados campuhan riantara wayang wong miwah sesolahan topéng. Sesolahan puniki maplarapan saking carita Sastra Panji, sané nyaritayang indik kauripan ring krajaan Janggala. Praginané madué tapel sané kaloktah dados wayang topéng utawi wayang gedog. Kruna gedog maasal saking kedok, sané maartos sekadi topéng uatwi tapel. Carita utamané punika carita patresnan riantara Putri Candra Kirana saking Kediri miwah Raden Panji Asmarabangun, putra mahkota Janggala. Candra Kirana punika tumitisan saking Déwi Ratih sapunika Panji dados tumitisan Kamajaya. Carita Candra Kirana mamurda "Smaradahana" sané maartos Api Tresna. Ring pamuput carita Panji miwah Candra Kirana mawiwaha miwah madué satunggal putra. Panji Asmarabangun dados raja Janggala antuk mapuspata "Sri Kameswara", "Prabu Suryowiseso", miwah "Hino Kertapati".

Gaya sesolahan[uah | uah wit]

Wayang wong madué pola gerak miwah panganggé sané tetep:

Antuk pragina lanang:

  • Alus: gerakan sanget alon, élegan miwah lemuh. Minakadi, sesolahan Arjuna, Puntadéwa miwah makasami ksatria sané alus miwah maraga berag. Wénten kalih soroh gerakan, punika lanyap miwah luruh.
  • Gagah: gerakan sesolahan sané maskulin miwah kuat, ketah kaanggén antuk peran ksatria miwah jénderal sané maraga kuat.
    • Kambeng: tarian sané langkung kuat miwah abiuh, kaanggén antuk lakon Bima, Antareja, miwah Gatotkaca.
    • Bapang: gagah miwah kasar antuk para pandekar lakon antagonis minakadi Kaurawa.
    • Kalang kinantang: magenah riantara alus miwah gagah, kasolahang olih pragina landung tur berag ring lakon Kresna utawi Suteja.
  • Kasar: gaya kasar, kaanggén antuk ngambarang tokoh corah sekadi Raksasa.
  • Gecul: jadma palawak istana lucu miwah kaula jelata, ngalakonin ponokawan miwah cantrik.

Antuk pragina istri:

Gerakan sané kaloktah antuk kasengguh nggruda utawi ngenceng encot ring tari gaya klasik duur magading sia gerak dasar (joged pokok) miwah rolas gerak liyanan (joged gubahan miwah joged wirogo) taler kaanggén ring Tari Bedhaya miwah Srimpi

Sané mangkin, wayang wong ketah nyarengin gaya Gagrak Surakarta sané kasolahang olih anak istri. Dané nyanering gerakan alus sané kasengguh dados kesatria, sekadi Arjuna. Ring gaya Gagkra saking Yogyakarta, pragina lanang nganggén gerakan alus sané pateh antuk ngambarang rajaputra miwah jénderal. Wénten sawatara 45 soroh karakter sané saling mabinayan.

Pustaka[uah | uah wit]

  1. Garrett Kam (Spring 1987). "Wayang Wong in the Court of Yogyakarta: The Enduring Significance of Javanese Dance Drama". Asian Theatre Journal. 4 (1): 29–51. JSTOR 1124435.
  2. Soedarsono, 1997: 4-6
  3. 3,0 3,1 3,2 Yus Ruslaiana. "Wayang Wong Priangan: Dance Drama of West Java" (PDF). Gamelan.org. Kaarsipin saking versi asli (PDF) tanggal 2020-11-08. Kaaksés 2023-03-08.
  4. "Dance Performances". Ultimate Bali. Kaarsipin saking versi asli tanggal 2016-03-04. Kaaksés 2023-03-08.
  5. 5,0 5,1 "Babad Bali - Wayang Wong". www.babadbali.com. Kaaksés 2023-03-08.
  6. Agency, ANTARA News. "Warga Tejakula Buleleng Lestarikan Kesenian Wayang Wong". ANTARA News Bali. Kaaksés 2023-03-08.