I Lutung Demen Madaya Corah

Saking Wikipédia


Aksara Latin
     
I Lutung Demen Madaya Corah
Satua
AranI Lutung Demen Madaya Corah
Tasih kasub maaranI Lutung tekén I Tetani
Data
NegaraIndonésia
WewidanganBali

Satua I Lutung Demen Madaya Corah (aksara Bali: ᵒilutuŋdĕmĕnmadayacoraḥ) inggih punika silih tunggil satua Bali.[1][2][3]

Daging satua[uah | uah wit]

Ada katuturan satua I Lutung, suba satua buin kasatuayang. Sedek dina anu, dadi katemu I Lutung ajak I Kedis Sangsiah. Tepukina I Kedis Sangsiah sibuk ngalih lakar umah, ngalih sebun. Ditu I Lutung matakon ajak Kedis Sangsiah:

“Wé, iba Kedis Sangsiah, iba ngudiang jeg sibuk kené? Menek tuun, apa gaen cai to? Péh apa geman waké?”

“Waké kal makeré mamanakan, to ngranayang waké ngaé umah. Pang ada tongos waké ajak panak waké pules.”

“Ngujang ngaé umah, umah gaé, sing ngelah gaé?”

“Bah keto cara cai I Lutung. Luh muani cai sing ngrunguang, sing ngelah tetujon dadi idupé. Sing ngidang cai ngaé umah, ngae-ngaé umah! Kema mai ba lantas ngandong panak. Dini pules, ditu pules. Apa geman idupé men keto? Umah sing bisa iba ngae.” Bah pedih I Lutung ningehang munyin I Kedis Sangsiah.

“Kenken munyin nyi? Sing bisa waké ngaé umah, keto cara munyin nyai!”

“Aja! Lan ingetang! Yadiastun waké sing bisa ngaé umah, Yén leluhur-leluhur waké bih dewa ratu kewawa. Dadi prakanggo ditu di Ayodya Pura, leluhur waké Ida Sang Hanoman. Lutung to. Sang Sugriwa dadi prakanggo dadi pepatih agung. Pang kenken buin? Béh Yén keto orahang nyai, umah bené sing ngelah, nYén ngelah kautamaan?” Pah pada tersinggung ba! Orahanga sing bisa ngaé umah, kema mai ngandong panak, jawat ujan, jawat kenken, dini ngepil, ditu ngepil, panak magandong ideh-ideh ajak ngalih tongos.

“Né ba critan waké né malu, leluhur waké dadi prakanggo. Iba diapin bisa ngaé umah, nYén taen nganggoang kabisan iba?”

Pedih ba I Lutung orahang sing bisa ngaé umah, dadi jeg bisbisa umah I Sangsiahé. Ba lantas bisbisa umah I Sangsiahé, kema mai, pah ngeling-ngeling Kedis Sangsiah. Ngeling ia I Kedis Sangsiah, ia ngaé umah anggona mamanakan mataluh, jag nyag leteg. Ih, ada lantas pratapa mautama di tengah alasé, Ida Hyang Bagawan. Kema nangkil I Kedis Sangsiah.

“Ratu ratu Hyang Bagawan, titiang nunas linggih Ida Hyang Bagawan, duaning Hyang Bagawan praragan pandita. Mangkin titiang nunas pamatut. Yén amuniki plaksanaan ipun I Lutung, titiang ketaraanga ngaé umah. Ipun ngraosang titiang jelek. Ipun ten naenang ngaé umah. I Lutung jeg mamanak, makeples, jeg dija ia mamanak ditu lekad. Panakné gandonga kema mai. Drika ipun pedih, dados jeg benyah umah titiange”.

Mawacana Ida Hyang Bagawan:

“Béh iba-iba wateké beburon ajak makejang, jeg bapa tusing ja bani nimbakang ané madan danda. Tan wenang nimbakang danda. Muh, bisaang iba ditu! Jani iba, sangkal tawang jani keto, kenken carané pang sing I Lutung ngidang kal nguwug umah waké?”

Ditu lantas I Sangsiah matur:

“Béh Yén sapuniki indiké, né linggih sang pandita beneh ba. Patut taler panikan Hyang Bagawan. Duaning sampun maraga beneh masi putus, tan wenang nimbakang danda. Titiang nglungsur mapamit.”

Ditu lantas I Sangsiah berpikir: “Kenken carané jani pang sing ia I Lutung ngidang kal ngalih umah waké?”

Nah ditu lantas I Sangsiah ngaenang ibané umah. Pang sukeh bané, di muncuk tiingé ia ngaé umah, di muncuk don nyuhé, sangkal kayang jani sebun-sebun Sangsiahé to di sukil-sukil tongosné. Di muncuk tiingé, di muncuk nyuh, di plapah nyuh, pang sukeh baan I Lutung ngalih.

“Pah dueg I Sangsiah sing nyidang waké nguwug umah ia. Di tongos né nyekut-nyekut ia ngaé umah.” Majalan lantas I Lutung, katemu lantas ngajak I Kedis Keker.

“Ih iba Keker, tumben dadi katemu? Dadi kené makelona matimpal di tengah alasé, dadi kené beragné?“

“Apa geman waké I Lutung?” Waké tuna amah lantas kené dadiné awak wakené. Apa sing ada, kené gumi kering”.

“Pah Yén kené unduké, waké nepukin tongos mamahan, kewala joh tongosné. Nepukin waké, kala joh tongosné, selat segara to.”

“Waké tara ja bisa makeber. Iba bisa makeber? Ngidang iba ngandong anak buka waké?”

“Yén suba saja ada amah-amahan ditu, ngudiang sing ngidang ngandong. Kewala adeng-adeng, Yén kenjel mareren iba malu.”

“Nah Yén keto, menek cai di tundun cangé kal keberang cang jani. Tekekang ngisiang cang”. Ia menek I Lutung ka tundun I Keker, jeg tengkek iluté baongné, butbuté anake.

“Jani mula gantin wakené. Uli pidan kaden sing taen ngamah bé Keker”. Jeg bisbisa, butbuta I Kedis Keker.

Nah, kanti ia sing inget ken iba, jeg iluta baongné. Dadi janga lantas di selagan punyan kayuné. Ditu lantas I Lutung ngalih-ngalihin I Macan. Sawireh jani kal ajaka maseka nyaté ken I Lutung krana maan I Keker.

“Nawegang titiang Gusti Patih, niki wénten ingon-ingon mautama niki, bah becik pisan daging ipun. Titiang dong suba, tatedan titiang nak ten ja sarwa bangsa, woh-wohan tetedan titiang. Mangkin katur sareng I gusti Patih”.

“Mapan Macan dadi patih alas, men-men dija né? Pang sing cai Lutung ajak dadua luh muani orta dogen”.

“Béh, ampun but-but tiang I Keker, bisa-bisa ba mati”.

Kacrita jani ngon I Kedis Keker, butbuta ken I Lutung, kadena suba mati mara pingsan dogen. Ba lantas keto, maan I Kedis Keker malaib uli di tongosé janga to. Inget ia, malaib, dadi ia ba makisid uli tongos to. I Lutung teka ajak I Macan. To lantas, suba lantas keto dadi kasengguh lantas I Macan, kauluk-uluk baan I Lutung mapan I Keker sing ada ditu.

“Gusti Patih, eling niki bulun ipun suud butbut tiang. Badah inget ipun, idup ipun malih!” Bah ngelur I Macan ban uluk-uluké. Gusti Patih bakat uluk-uluk. Nglimpeng I Lutung malaib pang sing ia bakata ken I Macan.

“Péh sengkala ben iba pait makilit. Yén sing ben iba pait makilit, iba kal amah waké!” Malaib, malaib I Lutung.

Gelisin satuayang énggal ba kasuwen-suwen, I Lutung buin kacunduk ngajak I Keker.

“Yéh, I Lutung kenken cai cara kena kasepan cai ajak dadua luh muani? Kenken jeg kené awak cai ajak dadua berag aking?”

“Yah iba iba Keker, da ja to inget-ingetina né suba-suba liwat. Pelih waké ngajak iba, bakat butbut waké iba pidan”.

“Aing, waké sing inget keto. Ngudiang keto inget? Sing ngelah gaé, jelek-jelek bakat inget. Dadi idupé jani, né luung-luung dogen inget, jelek-jelek kutang”.

“Adi jeg luung, mokoh awaké jani kekeré?”, makesiab I Lutung nepukin awak I Kekeré ngancan ngamokohang.

“Badah, waké nepukin mamahan luung pesan, sarwa ada woh-wohan ditu, aduh dewa ratu jeg alub-alub!”

“Seken to?”

“Seken! Masak nguluk-nguluk, tolih bulun cangé!”

“Pah dewa ratu! Seken né Keker?”

“Seken! Ngudiang, waké bogbog! Kenken itungan cai ajak dadua né?”

“Péh yan saja keto tulungin ja baang ngidih. Ajak waké ngalih mamahan kema, suung dini sing ada mamahan!”

“Nah kal ajak waké, waké ngandong. Kala da bin cara pidan, jeg mutbut ngilut baong ci. Saja ngilut baong nyai ajak dadua, jani cokot cang matan nyainé!”

“Sing ngudiang cang keto, cai ngorain sing dadi inget-inget ken né suba liwat.”

“Nah Yén keto, mai menek ké tundun cangé!” Keberanga. (siur.... kebut-kebut…) Ba lantas ked di pasihe.

“Meh, iba iba Lutung, pang sing ulung benyé nYén, bené kenyel pesan. Jalan mareren malu nyak?”

“Dija mareren?"

“Aa to ada teguk di tengan pasihé, ajaké mreren, sambil santé-santé ditu sambil ngorta-ngorta malu jep”.

“Nah ba ja keto Keker, laan tuun malu!”

Ba lantas keto, mareren I Keker di di teguk ané ada di tengah pasihé, “Lutung, men men kenken rasané nyai keberang cang? Kenken rasané?”

“Aduh jeg demen cang. Cang sing makampid jeg ngidang makeber”. Ngorta-ngorta payu ditu I Lutung ajaka I Kedis Keker.

“Oooooooo to.. to.. to... to.. tolih Lutung, tolih! béné magenep ada di tengah pasihé, étég gémvng bentuk né”.

“Mai alih, ajaka ancuk!”

“To ba kapingon lantas I Lutung mabalih bé. Ia sedeng kapingon I Lutung mabalih bé, jeg siur kalaina ken I Keker”. Makeber lantas I Keker.

“Nah iba Lutung, jani pragat yasan iba dini. Iba nagih ngamatiang kai pidan, jani iba mati”. Kéto betné I Kékér makeber, pah ngecéh I Lutung ngeling pagerong di tengah pasihé.

“Duh dewa ratu, kené rasané kal nyelekang timpal. Aduh, jani suba bakat baya, apa kaden?” Suba makelo I Lutung paling di teguk tengah pasihé, teka lantas I Penyu glibeg-glibeg kar ngalih tongos maseliahan, mapan kenyel ngalangi uling tuniné. Tepukina I Lutung bengong sambilanga ngeling sigsigan.

“Yéh iba iba Lutung, adi iba ngeling mapelpelan dini? kenken adi soleh tongos iba? Waké ngelah wilayah dini, dadi iba ngoyong dini? Iba ngelah tongos di alasé, dadi dini cai né? Nak kenken unduké?”

“Apa, waké kena uluk-uluk né Penyu! Waké akuanga ajaka ngalih dedaaran, ngalih maman tekén ia I Keker, neked di tengah pasih dini, jeg kutanga wake”.

“Men iba taen malaksana kenken ladné tekén ia I Keker?"

"Aduh, aduh, da ja to takonang buin. Cutet cang ngidih tulung kapin iba. Ngidang nYén iba nulungin anak buka waké, Yén neked di sisi pasisi ditu? Baanga ja upah, Iba mapan sing taen nawang ilen-ilen, gegandaran di sisin pasihé, edenganga nYén igel-igelan baris poleng."

“Kenken baris poleng to?”

“Nah to ba patakon cai to. To ba pang ngidang mabalih cepok, kal edengang ditu. Makejang kal edengang watek I Capung Engkuk ngingel ngaba tumbak masaput poleng, Capung Onal, Capung Engkok, makejang to ngigel baris poleng. Dewa ratu kapingon nYén iba!”

“Saja...?! Pang taen gen waké. Mapan waké dini di tengah Yéhé sing taen nepukin”. Ba keto nyak lantas I Penyu ngatehang.

"Tekekang ngisi!” Nah keto ia I Penyu.

“Dini negak duur tundun cange”. Nah negak I Lutung duur tunduné I Penyu, glibeg-glibeg ngalangi lantas ia ka pasisi, kanti teked ia di pasisi. Suba lantas neked di pasisi, I Lutung ngomong:

“Penyu mai, jani menekang malu. Oyongang malu ibané dini, cang kal ngalih tali malu”.

“Adi icang aliang cai tali?”

“Sawireh baris poleng to nak aeng-aeng payasané. Nyanan Yén sing iba tegul waké, malaib lantas iba, pocol waké ngabaang iba ilén-ilén.”

“Ooooo keto, oké dech Lutung!”

“Aé, pocol cang ngabaang baris, ngabaang magenep-genep. Keweh cang ngalih, kal tegul cang malu cai dini”.

“Nah tegul ba cang!”

“Kené nah, tegarang glibegang iba”. Maglibegan I Penyu (pet pet pet pet), keto tali pegat.

“Badah gema tali né.”

“Alianga tali, sepalan iba negul tali panyalin naé aliang waké. Pang sing saja malaib waké ningalin baris ibané aeng-aeng to”. Ba lantas keto, tegula I Penyu.

“Tegul maan mkrisikan baan iba. Bah ba tekek- tekek tegul ci, tekek tegulan iba”. Buin ngalih I Macan, kal ajaka masekaa nyaté. Katemu ajak I Macan.

“Nawegang titiang Gusti Patih, ané dumun ben ipun I Keker nika ten kenen. Mangkin ageng pesan ulam segara niki, ulam pasih, bé penyu niki. Mangkin ngiring maseka nyate.”

“Yén iba lakar nguluk-nguluk buin, sing iba ada ampun, iba lakar amah wake”.

“Ngudiang titiang nguluk-uluk pangamong jagat”. Suba lantas keto, dadi kema I Macan, seken ada I Penyu. Béh mara tepukina I Macan ba nYéh I Penyu.

“Duh mati waké jani”. Jeg mata gen kelik-kelik ia mategul.

“Wei, iba Penyu da nYén iba sebet. Né ba baris polengé, né ba né madan baris poleng, I Macan tutul ajak I Macan Loreng. Né Gusti Patih dini, iba lakar serahang waké jani ken baris poleng. Kudiang nYén iba.” Béh dewa ratu ling I Penyu.

“Dong kené olas asih waké anggon iba mayah? Lutung lutung..... !”

“Nah jeg cutet bedikang iba ngomong. Jani pang ada cirin subaktin waké ken pepatih isin alase”. To bah da ba ngorang apa, jeg dengkek baong I Penyu to, ajaka maseké nyate.

“Nawegang Gusti Patih, duaning saté puniki Yén kagenahang dumun betén, malih bosbos telahanga ken semuté nyanan. Banggiang kenten, tiang ngunda niki sabilang lebeng akatih, lagut kisidang titiang”. Bilang lebeng aba menek, bilang lebeng aba menek, abané ka punyan kayuné.

“Kenken adi makejang aba iba menek?”

“Ah, alih semut betén nyanan.” Suba lantas makejang, tenang-tenang I Lutung baduur. I Macan selep-selep layahné betén, sing maan apa.

“Lutung lutung, waké akatih Lutung!”

“Nah, malih bosbos ampun titiang betek wawu merika. Budi menek Macan nak sing bisa menek. Bah teka lantas I Kedis Crukcuk.

“Iba iba Kedis Crukcuk, bisa iba magending? Pang taen waké nepukin suargan. Nah tegarang magending iba, nyanan upahanga sate”.

“Waké nak sing bisa ngamah saté. Mamahan waké soroh buah-buahan, soroh isin buah-buahan. Waké magending nak nyak waké magending, kewala waké sing ngidih upah”.

“Nah tegarang magending, nah (crukcuk magending)!”

“Adah sing kanggo gending ci to! Apa gendingang ci to? Makaad makaad makaad. Teka lantas Kedis Bacica, keto masi magending, sing taen ngamah be.

“Woh wohan mara waké nyak, waké sing liu, paling liu abotol waké suba betek”. Kedis Bacica nyak magending, klecicat klecicat...

“Adah sing kanggo, makaad makaad makaad!” Teka ba lantas Kedis Cetru.

“Iba Kedis Cetru, awak paling cenik, jangih munyin iba. Mirib dueg iba magending? Nah tegarang magending nYén, baang upah sate”.

“Waké sing ngamah saté. Mamahan waké soroh uled. Nah waké nyak magending!”

“Nah pang nyak ngidem matan wakené, kanti pules!” Ditu lantas magending Kedis Cetru.

“Cret cret tung, basang betek suud mapatung”. Ngundap-ngundap I Lutung. Pules ba lantas ia. Ih risedekan ia pules to, damprata ken I Macan. Ngelur macan uli betén, makesiab lantas ia. Saté makacagan, ia ulung maglebug. Ia ulung maglebug, to ba dengkek tekéning I Macan.

“Ah kené solah iba I Lutung, jani tantang laran iba nah!” Waké sing kal nyak ngamah ben iba, sawiréh ben iba mangsit, sawiréh ben iba pait. Jani matin iba, pang mati ngadeg iba. Ditu lantas tegula I Lutung.

“Sawireh negul buka ia I Penyu, jani iba lakar tegul waké. Pah, kanti jeg sing ngidang makrisikan. Bah ngeceh ia kalaina ken I Macan. Satené makacakan, onyangan bakatanga. I Lutung ngeling.

Yén sawetarang lantas suba kudang bulan kaden, kanti jeg berag atebih awak I Lutung. Yén kenken kantun, teka lantas I Tetani.

“Péh iba iba Lutung adi iba kené? jeg berag aking dadi iba? né kenken né?”

“Apa geman waké?”

“Waké tegula ken I Macan. Jeg keneanga waké tegula. Waké tara amaha ben waké pait. Jani jeg berag atebih awak waké, sing taen ngamah apa”.

“Men men kenken iba jani?”

“Pang ngidang nYén iba ngelus tategulan né. Nyanan baang ja upah. Apa ja sida waké maang iba upah!”

“Nah nah, Yén keto waké mapitulung kapin iba I Lutung.” Kauk-kaukina timpal-timpal para Tetani.

“Tetani ajak makejang, jalan jani getep talin I Lutung, mapan ia ngidih tulung. Getep!” Sing ada sawetara apakpakan basé, nah Yén cara pida, apakpakan basé. Yén cara jani sing ada amenit, jeg grebesa taliné ken Tetani, jeg kedas tetegul-tegulané. Béh, suba lantas pegat tetegulané.

“Nah nah nah, iba Tetani pang sing waké nitya wacana, nah punduhang ba iban iba dini. Waké kal maang upah, da mablacak. Dugdugang iba ngoyong.” Pah, klian I Tetaniné maang pawarah:

“Nah nah, iba ajak makejang, punduhang iba dadiang besik!” Madugdug lantas I Tetani. Sawetara ada amun nyuh abungkul dugdugan tetaniné. Ia ba madugdug tetani, jeg jeg dakep-dakepa pada amaha ken I Lutung. Pah, paglantes Tetaniné malaib. Pah dewa ratu, dija dija mengkeb aliha.

“Iba iba Punyan Dapdap, baang waké tongos mengkeb dini. Yén nyak nyidang iba ngengkebang, kanti kayang kawekas waké sing kal ngamah kayun iba”. Mengkep I Tetani, teka I Lutung.

“Lutung, lutung, I Tetani mengkeb, né né né I Tetani mengkeb!” Sawireh oranga ken I Punyan Dapdap. Bin teka lantas, batek kayu aliha ken I Tetani. Orahanga masi, kema lantas ia malaib neked di Punyan Teeb.

“Iba iba Punyan Teeb, nyak sida ban iba ngengkebang anak buka waké? Né waké katibenin baya. Waké kal kamangsa, waké kal kamatiang, waké kal amaha, nyak nYén saja sida baan iba ngengkebang anak buka waké? Waké kal sing bani tekén kayun iba, waké sing bani lakar ngamah iba.”

“Nah nah nah Yén suba keto, dini dini lakun dini di batan don wake”.

Ah teka lantas I Lutung matakon, “Iba Kayu Teeb, I Tetani mengkeb ada dini, ada I Tetani mengkeb dini?”

“Dong nYén ada bani mengkeb mai”, keto I Kayu Teeb.

“Sing pesan ada mengkeb dini. Ngudiang mai mengkeb? Kaling to I Tetani, to nak tukang ngamah wake.” Bah, malaib I Lutung. Makaad I Lutung, I Tetani nu ada ditu. Sangkal kayang jani Kayu Teeb sing bani amaha ken Tetani. I Kayu Teeb ngidang ngengkebang I Tetani. Sangkal kayang jani Kayu Teeb, dija glulukang sing nyak aliha ken I Tetani.

Pustaka[uah | uah wit]

  1. Pande, Blijul (2012-02-05). "Sutha Abimanyu: I Lutung Demen Madaya Corah". Sutha Abimanyu. Kaaksés 2021-02-16.
  2. Suwija, I Nyoman; Darmada, I Madé; Rajeg Mulyawan, I Nyoman (2019). Kumpulan Satua (Dongeng Rakyat Bali). Denpasar, Bali: Penerbit Pelawa Sari. pp. 5–7. ISBN 978-602-8409-78-0.
  3. Suwija, I Nyoman; Darmada, I Madé; Rajeg Mulyawan, I Nyoman (Séptémber 2019). "Laporan Final Hasil Penelitian Dasar: Inventarisasi Tradisi Lisan Dongeng Bali, Penulisan Ceritanya, dan Analisis Nilai Pendidikan Karakter" (PDF). repo.ikippgribali.ac.id. Kaarsipin saking versi asli (PDF) tanggal 2021-01-22. Kaaksés 17 Januari 2021.